Człowiek przychodzący na świat, rodzi się z predyspozycją do mówienia, ale nie posiada umiejętności do wypowiadania się. Owa „predyspozycja” to niezapisana karta, którą wypełniać będzie otoczenie. Jak najbliższe środowisko to uczyni, tak mówić będzie dziecko. Aby „karta została dobrze zapisana” muszą być spełnione warunki, wpływające na prawidłowy rozwój mowy.
- Prawidłowy rozwój psychomotoryczny, wynikający z właściwości układu nerwowego, braku defektów sensoryczno-motorycznych, szczególnie narządów mowy i słuchu;
- Właściwie rozwinięty mechanizm oddechowy;
- Prawidłowo wykształcone narządy artykulacyjne;
- Sprawne działanie analizatorów: słuchowego, wzrokowego i kinetycznego;
- Ogólny poziom intelektualny: dzieci o wyższym poziomie inteligencji wcześniej opanowują system językowy (choć opóźniony rozwój mowy nie oznacza niższego poziomu inteligencji)
- Zdolności specjalne, uzdolnienia językowe, płynność słowna, rozumienie słów;
- Odpowiednie warunki środowiskowe, prawidłowe wzorce językowe, oddziaływania otoczenia motywujące do mówienia;
- Prawidłowy rozwoju fizyczny, ruchowy i psychiczny;
- Niezaburzona koordynacja ruchowo-mięśniowa
Tempo poszerzania zakresu słownictwa i nabywania biegłości w mowie może znacznie różnic się miedzy dziećmi. Niektóre mając trzy lata używają tylko kilku wyrazów, inne znają już kilkanaście słów przed ukończeniem roku, a jeszcze inne zaczynają mówić w wieku osiemnastu miesięcy. Niepokojącym objawem jest brak pojawiania się mowy przed trzydziestym szóstym miesiącem życia. Wówczas należy skonsultować się z lekarzem bądź logopedą.
Rozwój mowy trzylatka:
- Sprawnie posługuje się mową, wypowiedzi dziecka są wielowyrazowe; używa zdań złożonych
- Trzylatek mówi dużo i chętnie, odpowiada „głośno myśli „podczas wykonywania czynności
- Zasób słów dziecka zwiększa się do ok.1000 wyrazów
- Mówi dosyć gramatycznie, mowę dziecka trzyletniego charakteryzuje zmiękczanie głosek:s,z,c,dz,(sz,ż,cz,dż tez mogą być wymawiane jako ś,ć,ź,dź)
- Głoska „r” może być zamieniana na „l” lub „j”
- Brak jest wyraźnych końcówek wyrazach
- Wymowę cechuje opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej,np. zupa midoplowa, kapel(kapelusz),przestawki głoskowe(konalówki-kolanówki),zniekształcenia wyrazów, np. olompocik-kompocik
- Czasem się zacina, jąka lub powtarza słowa(zwłaszcza w silnych emocjach)
- Zadaje dużo pytań
- Wymienia czynności i przedmioty na obrazku
- Rozumie co się do niego mówi, jeżeli jest to związane z czymś, czego wcześniej doświadczyło
Mowa trzylatka często rozśmiesz a rodziców i najbliższych, ponieważ dziecko nie radzi sobie jeszcze prawidłową realizacją wszystkich głosek. Dziecko nazywa coraz więcej przedmiotów i zjawisk ze swojego otoczenia. Mówi dużo i chętnie. Tworzy zdania pojedyncze, a pod koniec trzeciego roku życia pojawiają się zdania złożone, które dziecko wypowiada „jednym tchem” chce wypowiedzieć wiele treści, nie zawsze są one logiczne np. „Byłam w sklepie i mama też była i Adaś i Pani sprzedawała buty, przyszedł Pan i kupił, pojechałam z mama autobusem”. Dziecko w tym wieku powinno wypowiadać zdania dłuższe, złożone 4-5 wyrazów. Głoski które powinno wymawiać :
Wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż może zamieniać np…;a-o, e-a, i-y
Spółgłoski :
- wargowo twarde i zmiękczone
- wargowo-zębowe twarde i zmiękczone:f,w
- środkowojęzykowe :ś,ć,ź,dź,ń,j
- przedniojęzykowe :t,d,n
- przedniojęzykowo-dziąsłowe: l
Rozwój mowy u dziecka 4-letniego
Dziecko 4-letnie rozumie i mówi coraz więcej. Zadaje pytania bardzo dużo pytań i tworzy własne słowa,tzw neologizmy dziecięce,np. boiłam się,zalampić-zapalić lampę. Mowa 4-latka jest bardziej zbliżona do mowy osób dorosłych, jednak nie jest pozbawiona błędów. Ma charakter sytuacyjny, wyraża przeżycia związane z konkretną sytuacją i osobami w niej uczestniczącymi.
Dominuje tu słowo oparte na zmysłowym poznawaniu rzeczywistości i powiązanie z działaniem dziecka. Jego mowa ma charakter emocjonalny, składa się z pojedynczych słów lub krótkich zdań wyrażających prośbę,zaciekawienie,rozczarowanie.Treśc takich wypowiedzi staje się w pełni zrozumiała w uwzględnieniem konkretnej sytuacji oraz pozawerbalnych sposobów porozumiewania się, czyli mimiki,pantomimiki,intonacji słów dziecka. Czterolatek wzbogaca swój zasób słów o nazwy przedmiotów i zjawisk dostrzeganych w szerszym otoczeniu, a także przyswoją sobie wyrazy o bardziej atrakcyjnym znaczeniu. Dzieci w tym wieku przyswajają sobie również wyrazy których w pełni nie rozumieją i błędnie się nimi posługują. Zasób słów służy dzieciom do budowania zdań. Dziecko w drodze analizy i syntezy wyodrębnia i łączy poszczególne człony swojej myśli, a następnie wypowiada je w zdaniu, stanowiące sensowne połączenie wyrazów. Czterolatek tworzy zdania współrzędnie złożone przeciwstawnie, które pozwalają na próby porządkowania przekazywanych treści np.: „Ja nie śpię w przedszkolu, a drugie dzieci śpią, siedzę na dywaniku, czekam na mamusię ,a oni leżą”. Wraz ze wzbogacaniem słownictwa, dziecko doskonali opanowanie struktury gramatycznej języka, przyswaja formy koniugacyjne i deklinacyjne, choć często popełnia błędy. Największą trudność sprawiają dziecku rzeczowniki ich odmiana np..:”Dam mojemu bratowi”, Widziałem dużego piesa”.Błędy zaimkowe również się pojawiają np.: „te dwa dziewczynki”
Formy czasownikowe 4-latek przyswaja w następującej kolejności najpierw czas teraźniejszy, potem przeszły a na koniec przyszły. Najpierw używa czasownika w trzeciej osobie, gdy następuje wyodrębnienie siebie, posługuje się pierwszą osoba. Dziecko czteroletnie powinno umieć opowiedzieć proste zdarzenie bajeczkę. W mowie czterolatka utrwalają się głoski
- przedniojęzykowo zębowe:s,z,c,dz,
- pojawia się głoska r często jednak zamieniana na l lub j
- głoski przedniojęzykowo-dziąsłowe:sz,cz,dż,ż zamieniane są na łatwiejsze artykulacyjnie
- upraszczane są grupy spółgłoskowe
Rozwój mowy 5-latka
Dziecko pięcioletnie powinno posługiwać się językiem sprawnie, by móc komunikować swoje potrzeby o swojej rodzinie, ulubionej zabawce o ważnym wydarzeniu, o tym co widzi na obrazku. Twórczo posługiwać się wyrazami, słowami, rymowankami, wierszykami, wyrażeniami metaforycznymi. Wypowiedzi dziecka pięcioletniego powinny zawierać związki przyczynowo-skutkowe.Pięciolatek potrafi wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów możliwość ich zastosowania W tym wieku wzrasta wrażliwość słuchowa w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego. Dziecko potrafi naśladować słyszane głosy z otoczenia wyodrębnić głoski w wyrazie, zwłaszcza na początku wyrazu. Różnicuje głoski zwłaszcza opozycyjne kos-koc, plotek-mlotek,noc-nos. Opanowuje słowa określające relacje przestrzenne takie jak wysoko,daleko,góra,dół,obok,nad,pod,przed,za. Dzieci w tym wieku rozumieją następstwo czasu,np.:dziś,jutro,rano,wieczorem. Dzieci używają słowa „czas” w znaczeniach: pora na wykonanie czegoś. Większe trudności sprawiają określenia przód, tył oraz wewnątrz W tym okresie kształtuje się orientacja przestrzenna prawo -lewo. To czas ostatecznego kształtowania się mowy. Jedyny dźwięk którego może nie być to „r”. Ustalają się głoski sz,ż,cz,dż. Rozwój kompetencji językowych u dzieci uwarunkowany jest biologicznie, kulturowo oraz społecznie stanowi komponent życia psychicznego. Język służy do komunikowania z najbliższym środowiskiem, porozumiewania się powiadamiania ,informowania o tym co postrzegamy, czujemy, czego pragniemy. Języka używamy myśląc. Opanowanie elementów języka wpływa na kompetencje komunikacyjne, na sposób porozumiewania się w sposób skuteczny, zrozumiały a zarazem dostosowany do sytuacji. Kompetencje językowe wynikają z opanowania systemu językowego, natomiast komunikacja to wzór użycia go w taki sposób by był rozumiany, dawał możliwość nabywania pojęć w tym matematycznych, uogólniania, rozumienia otaczających nas zjawisk. Początkowym etapem kształcenia kompetencji językowych u dziecka w wieku przedszkolnym jest stymulowanie potrzeby mówienia w różnych sytuacjach dnia codziennego.. Kształcenie mowy dzieci przyczynia się do rozwoju procesów poznawczych mających na celu doskonalenie słownictwa, wymowy, gramatycznej poprawności wypowiedzi, swobodnego wyrażania myśli. Dzieci w wieku przedszkolnym uczą się a potem dopiero myślą ,następnie poprawnie wypowiadają treści własnych myśli pod wpływem własnej działalności ,toku swych kontaktów społecznych, przyrodniczych, technicznych. Proces ten wspierany świadomą celową pracą wychowawczą przynosi dzieciom wiele korzyści.
Katarzyna Pawłuszyńska
Doradca metodyczny
Gdyńskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli
.